Χώρος, Φως και Λόγος

Περίληψη

Στο εισαγωγικό κεφάλαιο συγκεντρώνονται όλες οι πληροφορίες που προσφέρει η καβαφική βιβλιογραφία για τις περιόδους και τις καλλιτεχνικές τομές στο ποιητικό έργο του Καβάφη. Συζητείται και υποστηρίζεται, από μια νέα κριτική σκοπιά, το τριμερές σχεδιάγραμμα περιοδολόγησης του καβαφικού έργου, όπως αυτό προκύπτει από τις εκτιμήσεις των προηγούμενων μελετητών (Ρομαντική περίοδος – Συμβολική/Παρνασσική φάση – Ρεαλισμός)· προσκομίζονται καινούρια τεκμήρια με τα οποία υποστηρίζεται: αφενός, η διασταύρωση του Καβάφη με το κίνημα του αισθητισμού και η εξάρτησή του από την αγγλική κριτική σκέψη του 19ου αιώνα· αφετέρου, η παρουσία μιας σημαντικής καλλιτεχνικής τομής στην ποιητική εξέλιξη του Καβάφη στα 1917.

Στα τρία κύρια κεφάλαια του βιβλίου επισημαίνεται η αντίθεση ως κύριο δομικό στοιχείο του καβαφικού ποιητικού έργου και περιγράφεται διεξοδικά σε τρεις εκδοχές της: στα θέματα του χώρου, του φωτισμού και του λόγου. Διαπιστώνεται και τεκμηριώνεται, με αναλυτική παρουσίαση όλων των σχετικών κειμένων, ότι οι διπολικές έννοιες των τριών αυτών θεμάτων (μέσα-έξω, φως-σκοτάδι, σιωπή-λόγος) λειτουργούν κατά την πρώιμη περίοδο της καβαφικής ποίησης αποκλειστικά σε συστήματα απολύτων αντιθέσεων· η μία δηλαδή έννοια αντιπαρατίθεται δραματικά προς την άλλη. Αντίθετα οι συνθετικές είτε μεταιχμιακές έννοιες των τριών παραπάνω θεμάτων –η έντεχνη χρήση (ή η σκηνοθετική αξιοποίηση) της σκάλας, του μπαλκονιού και του διαδρόμου, του μισοσκόταδου ή του ημίφωτος και του τεχνητού φωτισμού, της αποσιώπησης, του υπαινιγμού, της υποβολής και της υπόκρισης του λόγου– εμφανίζονται και παίζουν λειτουργικό ρόλο όχι μόνο στη σκηνική αλλά και στη νοηματική οργάνωση των ποιητικών κειμένων κατά την περίοδο της ώριμης καβαφικής ποίησης.

Στο σύνολό της η εργασία αυτή αποτελεί μια φιλολογική και κριτική διερεύνηση της καβαφικής ποίησης, κατά την οποία γίνεται προσπάθεια ν' αντληθούν στοιχεία βασικά για την κατανόηση της ποιητικής και θεματικής του Καβάφη μέσα από τα ίδια τα ποιητικά του κείμενα. Όσες φορές γενικότερες θεωρήσεις καταλήγουν σε θεωρητικές σχηματοποιήσεις, αυτό γίνεται εκ των ένδον: από την πλήρη, σχολαστική επεξεργασία των δεδομένων τού υπό εξέταση έργου. Φυσικά, η εμπειρία μελέτης κειμένου της παραδοσιακής είτε της σύγχρονης θεωρίας της λογοτεχνίας προσφέρει συχνά το κατάλληλο και χρήσιμο εργαλείο ή το απαραίτητο στήριγμα. Σε καμία περίπτωση όμως δεν εφαρμόζεται στο σώμα του συγκεκριμένου ποιητικού έργου, εν ψυχρώ ή εκ των άνω, κάποιο δεδομένο θεωρητικό μοντέλο ανάλυσης, το οποίο προέκυψε από τη μελέτη κάποιου άλλου έργου (ή έργων) της δικής μας ή της ξένης λογοτεχνίας.