Για την Ελένη

Περίληψη

Ο συγγραφέας με αφορμή τη σεφερική Ελένη ιχνηλατεί την εικόνα της Ελένης στον Όμηρο, στον Ησίοδο, στη Σαπφώ και στους άλλους λυρικούς, στους τραγικούς, στον Αριστοφάνη, στον Ισοκράτη, στον Γοργία, στους ποιητές των ελληνιστικών, ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων. Στην ομηρική εκδοχή για τη θεία γυναίκα αντιπαρατάσσεται η αρνητική εικόνα της μέσα από τα έργα των κορυφαίων τραγικών με προεξάρχοντα τον Αισχύλο, που θεωρεί ότι η Ελένη είναι ελένας, έλανδρος, ελέπολις, είναι αυτή που καταστρέφει τα καράβια, αφανίζει τους άνδρες, αλώνει πόλεις. Την απιστία της και την ενοχή της ψάλλουν οι ποιητές. Ο Ιμεραίος ποιητής Στησίχορος τυφλώθηκε, επειδή την κακολόγησε στις ωδές του, αλλά ανέβλεψε, όταν με παλινωδία αποκατάστησε το όνομά της. Η στησιχόρεια παραλλαγή διαμόρφωσε ένα ολοκληρωμένο αντίμυθο. Πρώτος την αξιοποίησε ο Ευριπίδης στην Ελένη του. Η ευριπιδική εκδοχή για την Ελένη φάντασμα, είδωλο, φαντασίωση επηρέασε τον ποιητικό μύθο και την πλοκή έργων της ευρωπαϊκής και ελληνικής λογοτεχνίας.

Πρώτος ο Γκαίτε στον Δεύτερο Φάουστ εμφανίζει την Ελένη να εξαϋλώνεται σε σύννεφο μέσα στην αγκαλιά του δαιμονικού του ήρωα. Ο γάλλος ποιητής και συγγραφέας Πιέρ ντε Ρονσάρ στα περίφημα Σονέτα της Ελένης εξιδανικεύει την ομηρική ηρωίδα ως ερωτικό ίνδαλμα και έκφραση λατρείας προς την ομορφιά. Για τους νεότερους ποιητές, τον Πόε, τον Βαλερί, τον Απολλιναίρ, τον Γιέητς, τον Ζουβ, τον Ρεμπώ, η Ελένη είναι η λυπημένη βασίλισσα, η προσωποποίηση της ομορφιάς, η Ιδέα και η έμπνευση για μεγάλα ιδανικά. Για τον ρώσο ποιητή Οσίπ Μαντελσάμ η Ελένη είναι θείος κρίκος. «Τι θα ήταν για σας, Αχαιοί, η Τροία χωρίς την Ελένη;», διερωτάται σ’ ένα από τα ποιήματά του.

Η ελληνική ποίηση διχάστηκε ανάμεσα στις δύο παραλλαγές του αρχαίου μύθου. Ο Σικελιανός, ο Παναγιωτόπουλος, ο Ελύτης, ακόμη και ο Καζαντζάκης παρέμειναν πιστοί στον ομηρικό μύθο. Ο Παλαμάς ακολούθησε κάθε πτυχή και κάθε εκδοχή του μύθου. Ο Ρίτσος, ο Σινόπουλος, ο Σκίπης, ο Χαραλαμπίδης ακολούθησαν νεωτερικές προεκτάσεις του. Ο Σεφέρης, στο δημοφιλέστερο ποίημά του για την Ελένη, ακολούθησε την ευριπιδική εκδοχή, συνακόλουθη με τη στησιχόρεια.

Στο τελευταίο μέρος του βιβλίου η αναλυτική κατά στίχο προσέγγιση της σεφερικής Ελένης, αποκωδικοποιώντας την λέξη προς λέξη, προσφέρει μια πραγματικά γοητευτική περιπλάνηση στον χώρο του μύθου, στην αρχαία γραμματεία, στον κόσμο της Κύπρου, στην ποιητική του Σεφέρη και, παράλληλα, στην αποκάλυψη των ιστορικών παραμέτρων της εποχής που συντέλεσαν στη δημιουργία «του πιο ώριμου καρπού της κυπριακής του εμπειρίας».